Nereden başlamalı, nasıl ilerlemeli… Karar vermek çok zor, çok zor… Hayatımın en değerli modüllerinden biri olan Füruzan’dan, insanlıktan bahsedeceğimi düşündükçe nefesim kesiliyor. ve yazıyorum ve Ücretsiz Biniş hakkında konuşacağım. Sadece mecazi olarak değil, aslında kesiliyor. Füruzan’ın benden daha büyük bir kariyeri var. Ne kadar çabalasam da Füruzan’ın bu “ilk” eserinin yanına asla yaklaşamıyorum. Hem okuyucu hem de yazar olarak. Ama nefes darlığım sadece bu nedenlerden kaynaklanmıyor.
Bedava Yatılılık derken… İskele Parklarındaki merhum baba, ölümüne üzülen anne ve büyümesi duran çocuk gelip göğsüme oturuyor. Onlar birinci. En çok göğsüme oturuyorlar ve nefesimi kesiyorlar. Onları Haraç’ın Servet’i takip ediyor. Sonra Yaz Geliyor’daki çocuklar geliyor. Sonra Hala Adile. Vedat… Miraç… İsyan mı, öfke mi olduğunu anlayamadığım kocaman bir duygu yükseliyor göğsümde, kaburgalarımı kırıp çıkmak istiyor ama çıkamıyor. Burada büyük bir acı var. Parasız Yalılıları düşündükçe gözlerim doluyor. Aslında… Ülkemi düşündükçe gözlerim doluyor. Vücudum ağrıyor. Yalnızlığın, yoksulluğun, yoksunluğun ve adaletsizliğin aynılığını düşündüğümüzde.
Öte yandan ilginç ve beklenmedik bir umut. Füruzan bu hikâyeler ormanında heybetli, gösterişli bir ağaçsa, ben de onun bir parçasından filizlenmeye çalışan bir tohumum. Bir akrabalığımı buradan öteye taşıyacağım. Bu ormanda ya da dünyada yalnız değilim. Asla. Bir okuyucu olarak. Bir insan olarak. Bir yazar olarak. Asla yalnız değilim.
Füruzan benim yazar olmama vesile olan yazardır. Bu açıdan bakınca yüreğimde tuhaf bir sahiplenme duygusu doğuyor. Tabi ki Füruzan’dan bahsedeceğim diyorum. Sonuçta Füruzan bana 17 yaşımdayken vurdu. O benim pusulam oldu. Ücretsiz Yatılılık benim Kuzey Yıldızım gibi bir şeydi, yıldızların ne işe yaradığını anlayacak yaşta olmasam da, benim Kuzey Yıldızım oldu.
Size Füruzan’la hikayemi anlatayım…
Ben Bursa’da yaşayan, dünyadan habersiz bir genç kızım. Ben on beş yaşındayım. Evimizin çatı katında küçük bir odam var. Başta Jules Verne olmak üzere pek çok Altın Kitap ve Kelebek ciltleri o minik Milliyet Çocuk kitaplarıyla dolu. Ve sadece benim görebildiğim bir aile, bir cüce ailesi.
Odanın eğimli beyaz badanalı tavanına lacivert ve siyah pastel kalemlerle “Yazar olacağım” yazdım. Sanki niyetimi ve hayalimi yazarak mühürlemişim gibi. Elbette bir kişinin niyetini mühürleyen daha önemli şeylerin olduğunun farkında değildim.
Odamın gökyüzüne açılan bir penceresi var. Yaz olsun, kış olsun, hava yağışlı değilse o pencereyi açıp kiremitlerin üzerine oturuyorum. Kargaları izliyorum. İmamın IV.Murat Camii minaresine çıkışını izliyorum. Bursa ovası. Karşı konulamaz öyküler yazmam gerektiğini, yazar olacağımı düşünüyorum… Yazar olmak da insanları heyecanlandıracak öyküler üretip sayfalarca sürüklemek demek.
Rüyalar sorgulanabilir mi sorgulanamaz mı? Aslında geçmişin hayallerini sorgulamak saçmalıktır. Ancak insanların sorguladığını söyleyemem ama geçmişe baktıklarında merak ediyorlar mı? Evet, insan en çok kendi olgunlaşmamışlığına ve bilgisizliğine hayret ediyor. Sevimli bir cehalet ama masumiyetten kaynaklanıyor ve doğru niyetlere sahip. O zamanlar benzetmenin ne anlama geldiğini tam olarak bilmesem de, sanırım hikâyelerin insanlarda uyandırabileceği iştahın gölgesini gördüm ve onları takip ettim. Bu yüzden… yazar olmanın güzel, heyecan verici hikayeler uydurup anlatmak olduğunu düşünen on beş yaşındaki çocuğuma bugün bile dayanamıyorum.
Bundan nefret ediyorum çünkü yazar olmanın nasıl bir şey olduğu hakkında hiçbir fikrim yoktu ama olağanüstü bir coşku ve iştahım vardı.
İnsan yazar olmanın ne demek olduğunu elbette yazarak, üreterek, yazdıklarını yayınlatarak, okuyucuyla buluşarak yaşar. Ancak yazar olmanın ne demek olduğunu en çok usta yazarlarla tanıştığınızda yaşarsınız. Aynı zamanda bir yazar olsanız bile. Yani en çok okuma sanatında ustalaşarak öğrenirsiniz.
Usta yazarlarla yarışmalar dedim… Yarışmalar önemli…. Rastgele olsalar bile. Mesela Füruzan’la yarışacağım.
Füruzan dediğimde kendimi on yedi yaşındaymışım gibi hissediyorum. Ben Bursa’da yaşayan, dünyadan habersiz bir genç kızım. Sana söyledim, doğru! On yedi yaşındayım ve aşığım. Kitaplara. Ve şiiri ve blues’u seven koyu tenli bir çocuk. O çocukla İstanbul’a geliyoruz. İlk ziyaretim İstanbul’a. Tarihi yarımadadan, Cağaloğlu’ndan vs. bahsettikten sonra el ele Beyoğlu’na gidiyoruz. Hedef: Cumhuriyet Kitap Kulübü.
Selim İleri, Peride Celal ve Füruzan bir odada. Üçünün de adını ilk kez duyuyorum. Çünkü Bursa’da bu isimleri duyabileceğim bir ortam yok. Ama o odada geçirdiğim on dakika içinde sıradan yazarlarla karşı karşıya olmadığımı fark ediyorum. Çocuk aklımla hep bir şeyleri anladığımı sanıyorum ama aslında eksik anlıyorum.
En imkansız şeyi yapıyorum, bunu büyük bir utançla itiraf ediyorum: Uyurken bile yanımda taşıdığım, mor kapaklı, çizgili bir defterim var ve insanlardan imzalamasını rica ediyorum. Çok yazık ama imza günü ziyaretinin benim için sürpriz olduğunu ve hazırlıklı olmamın mümkün olmadığını söyleyerek kendimi haklı çıkarmaya çalışacağım. Bu üç kişinin bana ne kadar iyi davrandığını düşündükçe daha da utanıyorum.
Sanırım çok az harçlığım vardı, o yüzden muhtemelen sigarayla çaya gitmişti. Hafızam da pek işe yaramıyor sonuçta tam otuz yıl önce hiçbir şey almadan Bursa’ya dönmüştüm. Kitabı daha sonra Ezgi Kitabevi’nden sipariş ettiğim için bu kadar hatırlıyorum. O zamanlar 1991 yılında Bursa’da iki kitapçı vardı. Heykel’deki Ezgi Kitabevi, evden ve okuldan sonra en çok vakit geçirdiğim yerdi. Bugün bile Füruzan’ın parasız uçağa binmesinden bir ay önce hakkımda uzaklaştırma kararı çıkarmamış olmalarına şaşırıyorum. Günde iki kez kitap hakkında sorular soruyordum.
Şimdi düşününce yazı tarzım aslında Füruzan’ı gördüğüm gün tek satır okumadan şekillenmeye başladı. Bir okur için bir yazarla tanışma anı o kadar değerli ki, özellikle de o okur sürekli yazıyorsa ve bir gün kendi kitabına sahip olmanın hayalini kuruyorsa. Füruzan’ın dimdik, aslında dimdik sözleri o kadar eksik ki, ağaca benziyor, sağlam duruşu, sarı saçları, içinden tek bir saç bile çıkmayan düzgün topuzu, güneş gibi. Odada hayır, bizi ısıtan bir güneş değil, etrafında dönmemiz gereken bir güneştir. odada duruyormuş gibi…. Üzerimde öyle bir etki bıraktı ki. Eminim kimsenin onun etrafında dönmesini ya da onun uydusu olmasını istemez.
Nihayet kitabım geliyor. Bu Can Yayınları’nın elimdeki baskısı. 3 Haziran 1991. Bu tarihi içine koydum. Kitabın geldiği gün mü, yoksa okunup bittiği gün mü? 20 yaşında tanıştığımızda ben 17 yaşındaydım. Naturally Free Boarder benden genç olsa bile mutlaka benden daha tecrübeli olurdu. Okuyanlar da benimle aynı fikirde olacaktır.
Hikaye anlatımımızdaki değerli yerinin yanı sıra okumamda da bir dönüm noktasını temsil ediyor. Can Yayınları ve Füruzan’la yetişkinliğe adım atıyorum. Artık çocuk değilim, yetişkinlere, insanlara(!) yönelik yazılmış kitaplar okuyorum. Önemli bakışlı, hoş ağızlı, hoş gözlü o hanımın hikâyelerini okuyorum. Bayan tam bir sihirbaz. Büyüsünün sırrını tam olarak anlayamıyorum ama biliyorum.
Kucağımda Parasız Yatılı’mla çatıya çıkıp Bursa ovasına ve tüm şehir manzarasına baktığımı, Bursa’nın az gelişmişliğinden, imkansızlığından kurtulacağım günü görmeye çalıştığımı hatırlıyorum. O gün için Bursa’dan özür dilerim, umarım ergenliğime verilmiştir. Gözlerimi kapattığımda aklıma Füruzan’ın yüzü geliyor. O benim ilk rol modelim oluyor. Aslında güzel bir seçim ama aynı zamanda güçlü bir seçim.
The Moneyless Boarder’ı son otuz yılda pek çok kez okudum, muhtemelen altı ya da yedi kez. En az. Her okuyuşta derinliğini bir modül daha anladım ve o zenginliğin bir parçası olduğumu, ona bir adım daha yaklaştığımı bilmekten büyük keyif aldım. Parasız Pansiyon’da her yaşta beni farklı bir keyif bekliyordu ve hala da öyle olduğunu biliyorum. Beklendiği gibi her okumada yazmaya ilişkin farklı bir ders işleniyor.
Abartmıyorum, İskele Parklar’ın öyküsünü muhtemelen onlarca kez okumuşumdur. Hatta bu hikayeyi onlarca kadınla okuma şansım bile oldu. Sanırım bu hayatta gurur duyacağım şeylerden biri de onlarca kadını Füruzan’la buluşturmak. Füruzan sayesinde kaç kadınla ilişki kurduğumu hatırlamıyorum bile, bu çok güzel bir duygu. Bana bu dünyada yalnız olmadığımı hissettirdi. Bunca acıya rağmen yüreği katılaşmamış, isyan etmekten çekinmeyen ne kadar çok kadın olduğunu gösterdi. Neyse, zamanım olursa bu deneyime tekrar dönmek isterim.
Geçen yıl Parasız Yatılı’yı ilk okuduğumda “sallanarak” altını çizdiğim satırlara bir göz atayım dedim. İşin ilginç tarafı sonradan farkettim ki bu kitapta istenmeyen, ya da en azından kitabın açılışında istenmeyen üç hikayeden ikisinin altını ısrarla çizdim. Yani Sabah Eskimesi ve Özgürlük Atları adlı hikâyelerden pek çok satırın altı çizilmiş.
Okurken Özgürlük Atları’nın pek anlaşılır olmadığının ve hikayeyi tam olarak anlayamadığımın farkındaydım ancak hikayedeki görseller, şiirler, müzikler ve hikayenin sunduğu olanaklar sanırım beni çekti ve etkiledi. ben çok. Liberty Horses’tan 17 yaşında bir kızken altını çizdiğim bir pasajı okumak istiyorum: “Mutluluğu tanımlamak için büyük bir kalabalığa ihtiyacınız var. Bana gençliğinde senin de bunu yaşadığını söylediler. Daha sonra edindiğiniz ölü kabuklarınız yok. Üstelik sen çok güzel bir kadınsın. (Seni de mi kırdılar?)…. Herhalde sen kendi şanlı ve şerefli kurallarına bağlanmadan önce kendinden başkalarını da seviyordun. Çok yorgunum. Buna yorgunluk demeyelim. Bu, en iyi ihtimalle, palyaço kıyafetlerinin getirdiği üzüntüdür.”
Mutluluğu ya da mutsuzluğu, nasıl sevileceğini, yorgun ya da üzgün olduğunu bilmediğim, yavaşlasam muhtemelen mutlu olamayacağım bir çağ bu. Bu bakımdan bu satırların altını çizmem ilginç.
Ergenliğimin tüm kibri ve tecrübesizliğiyle altını çizdiğim aynı hikayeden iki satır daha: “Bir gün seni ağlarken gördüm. “Bana ne kadar sevimli göründün.” Veya “Çocukken (ne zaman çocuktum?) Görünmez adam olup pasta yemek isterdim. Tutkularım çok kıt. Gidiyor musun? Hoşçakal. Kapıyı sıkıca kapatın. “Senden soğudum.”
Yıllar sonra, 17 yaşındaki Aslı’nın altını çizdiği satırlara baktığımda, Sabah adlı hikâyedeki “Bize önce iyi olmayı öğrettiler” cümlesinin altını çizmediğimi görünce ne üzülüyorum, ne üzülüyorum. Eskimişliği. Peki ya ona! Aslı bu cümleyi nasıl kutsayıp alkışlamaz? Bu cümlenin yanına kendi ergenlik manifestosunu nasıl yazmaz? Yazıklar olsun sana.
Ben öğrenciyken paşanın eşi olan teyzesinin evinde okumak için şehre gelen üniversite öğrencisi bir kızın öyküsünü Taşralı’da “Benim gibi yalnız bir insan için pazarları sevmenin zorluğu tarif edilemez” cümlesinin altını çizmiştim. üniversite öğrencisi. Yanına “al bunu benden” yazan bir not bıraktım. Evimi, Bursa’yı çok özledim, sanırım o yüzden.
The Countryman’de de şu satırların altını çizmiştim: “Ancak keseceğim.” (Saçını kastediyor.) “Ve en kısa olanı. “Ders kitaplarımı değil, en sevdiğim yazarları alıp birçok yere seyahat edeceğim.” Ben de saçımı kestirdim, şehrin kederinden mi, üniversitenin sıkıntılarından mı, yoksa aşık olduğum çocuğun (bu sefer başka bir kişiyle) Amerika’ya seyahat etmesinden mi? Berbere girmeden önce Taşralı’yı tekrar mı okudum yoksa berbere okuduktan sonra mı girdim? Kim bilir.
Teyze ile yeğen/kız arasındaki, aslında teyze ile kızın annesi arasındaki gerilim, mesafe, belki de kıskançlık sonradan dikkatimi çekti. Okumanın nasıl bir eylem olduğunu, nasıl bir emek gerektirdiğini öğrendikten sonra.
Gelelim otuzlu yaşlarıma. Kırklı yaşlarıma… Mesela Nehir hikayesi. Nehirde yağmurdan taşan ölü sığırlardan bahsedelim. Su kıvrımlarının köşelerinde şişmiş hayvan bedenleri sıkıştı. Ağa’nın eşinin yerine geçen, kalbinin kırıldığı ve tavırlarının kendisine yakışmadığı için İstanbul’a dönen on üç yaşındaki kızın cenazesi. O kızın çocukluğu yoksulluğa ve yalnızlığa kurban edildi. Şimdi Haraç’taki Servet’e gelelim. Hayatı, ruhu ve bedeni kemirilmiş, çürümüş Servet’e. Servet’e boyun eğdirildi. O büyük ahlaki çöküşe.
Sonra kitaba adını veren Parasız Yatılı’nın hikayesi… Hiç çocuk olmamış bir çocuğun ve çalışan annesinin yoksulluktan kurtulma umudu. Füruzan’ın yoksulluğu dile getirmesindeki incelik. Bu umut, aslında yoksulları arka sıralara iten ücretsiz biniş sınavına, yani devlet kapısına bağlı. Meğer devlet ne kadar korkutucu bir şeymiş değil mi?: “Kömürler kızarınca her şeyi unutuyorsunuz; arka sırada oturmayı, Kızılay Şubesi’nden yemek yemeyi, milli bayramlarda şiir okumayı. ..” günü yalnız geçirmek. Her satırı insanın ciğerlerini bıçak gibi kesiyor.
O zamanlar bu yoksulluğun sözde nedeni şuydu: “Neden babasının hep yaşayacağını düşündüler? O da ölecekmiş gibi görünmüyordu. O kadar dürüst, o kadar titiz bir adamdı ki; Ölümün sinsiliği ona hiçbir zaman gölge düşürmemişti.”
Yaz Geliyor’da başka bir baba. Ama babadan pek bahsetmeden… Hikayelerde o kadar çok çocuk görüyorum ki. Buna hayret ettiğimi hatırlıyorum. Annesinin “Sen de beni sevmiyorsun, ben talihsiz bir kadınım” dediği çocuk. Büyümeyi bırakmış bir çocuk. Hiçbir zaman çocuk olmayan bir çocuk. Çocukken gelin olan bir çocuk. Boyun eğdirilmiş çocuk. Fakir olduğunu bilmeyen çocuk. Kötü yürüyüşleri olan çocuklar yoksulluklarını artırıyor. Yazdaki çocuklar geldi, sonra tekrar. “Babam kömür deposunda hamal. Geçenlerde annemle buraya geldik. Annem dün gece başka bir adama kaçtı. Kaçarken geyikle birlikte kadife duvar tabelasını da yanına aldı. Bakır tencereyi ve tahta kaşıkları da aldı. Çocuk babama, “Geceleri beni çok dövdü, duvarlara çarptı, vahşi doğada kaldık…” dedi. Babası “Uzak dur benden, kim bilir seni nereden aldı” diyen çocuk (annesini kastediyorum)?” Bu Yaz Geldi’den. Bu çok üzücü bir hikaye. Aynen böyle. Her hat.
Bu hikâyeler bir bütünün parçalarıdır; hüzün, yalnızlık, varoluş acısı, göç, yabancılaşma, yoksunluk ve yoksulluk. Her biri bir arada ve ayrı ayrı anılmayı, uzun uzun ve ustaca konuşulmayı hak ediyor.
Daha önce de söylediğim gibi en çok İskele Parklarından bahsettim. Hikâyenin atmosferi, kadının vücut bulan acısı, kutsal annelik saçmalığının yok edilmesi, yerini insanlığın ve merhametin alması, o bana tanıdık gelen, ne hatırlanan ne de özlenen kucaklaşmalar, hiçbir şeye üzülmemek, o bahşişlerle acılarını dindirenler, ailenin yokluğu… Gerçekten bu hikayedeki kadının o köşeye sıkışıp kaldığını hissediyorum. Doğru anladım. Bu yüzden toplantılarımızda ısrarla bu hikâyeyi kadınlara okuyorum. Örneğin kadının, kocasının ölümünü duyduğunu anlatmasını aktarayım: “Onunla çalışan arkadaşı geldi ve ‘Başınız sağ olsun ablacım’ dedi. “Amca kolunu makineye kaptırdı. “Olamaz!” demeden oradan geçip makinenin içine girdi. “Bir insanda o kadar çok kan var ki.” “İnsanın içinde o kadar çok kan var ki” diyen son cümleyi durup düşündüğünüzde bunun ne kadar korkunç bir ölüm olduğunu anlıyorsunuz.
Aynı yerden devam ediyorum: “Merak etmeyin, kendinizi üzmeyin. Her şey o kadar hızlı oldu ki hiçbir acı hissetmedi. İşte, senden çıkan şey bu.’ “Askerliği sırasında Yozgatlı onbaşıyla çekilmiş fotoğrafı, plastik para cüzdanı, içinde beş lira, yetmiş beş kuruş bozuk para olan bir kağıt parçası ve yapışkan mendil.”
Bir başka alıntı da yine Pier Parks’tan: “Eğer bu olmasaydı, diye düşündü (çocuğu demek istiyor), ağaca tırmansam ayakkabım yerde kalmazdı. Boğazın acısı nedir? Şimdi otuz yaşındayım. Biraz yaşlıyım. Ayrıca kim yedi yaşında çocuğu olan bir kadınla evlenmek ister ki? Ben de zayıfım. Tahta gibi göğüslerim var. Belki biraz yiyip içersem, erkeğim sende, koca nerede? Aslında evlenmek istemiyorum. Ama para yok, pul yok. Bazı şeytanlar diyor ki, kendini denize at, bu iş biter. Adama bak, öl. Yapılması gereken bu mu? Bizi hiç düşünmedi. Bilmiyor mu? “Bazılarımızın kimsesi yok.”
Bazı şeytanlar diyor ki, kendinizi denize atın, bitsin bu iş… Edebiyatın amacı nedir diye soranlara verilecek en güzel cevap sanırım bu: Bizi suyun üstünde tutar, adeta nefes aldırır, susturur. şeytanın sesi. Ortak zevkler, ortak acılar, ortak üslup arayışları… Bunları bulduğumuz Füruzan gibi yazarlar tutkal haline gelir ve edebiyat bizi akraba yapar. Doğduğumuz ailenin dışında, kendi seçtiğimiz insanlarla bir aile kurmamıza yardımcı olur.
Parasız Pansiyon’un kapağını açtığımda, diyordum ki… kalbim ağrıyor. O kızlara, o oğlanlara, o evlatlık çocuklara, memleketini/yurdunu terk etmek zorunda kalanlara, sabahın karanlığında annesiz babasız helva yiyip okula giderken düşen çocuklara, yaşlılara üzülüyorum. Terk edilmiş bir konağı bekleyen kızlar.
Hayat zordur. İnsanlar da uygunsuz ve acımasızdır. Ama hala umut var çünkü Füruzan gibi büyücüler hayat hikayelerini bizlere aktarıyor. Tüm gerçekliğiyle, çıplak süslemeleriyle, adeta tokat gibi haliyle. Aynen böyle. Bir bakıma farkında olmadan dayanıklılığımızı test ediyor sanki. Parasız Yatılılıkta beni aşan bir şey var, harika bir hayat bilgisi var. Peki artık susmalı mıyım?
Evet.
On beş ya da on yedi yaşımdayken sadece hayal kuran bir kızdım. O gün elimde Parasız Yalın’ımla kırmızı kiremitlerden Bursa’yı izlerken büyüyünce yazar olacağını, Füruzan’ı konuşacağını söyleselerdi muhtemelen şaşkınlıkla damdan düşerdim. . Dolayısıyla bu sohbet sırasında bir hatam olursa umarım on yedi yaşındaki Aslı’nın hatırı için beni affedersiniz. Şimdiden teşekkür ederim.
*Bu yazı ilk olarak Kıraathane İstanbul’da düzenlenen Füruzan panelinde konuşma olarak sunulmuştur.
